Deformasiyalar, hər hansı bir cism, material və ya struktur üzərində tətbiq olunan qüvvələr və ya şərait nəticəsində yaranan ölçü, forma və ya struktur dəyişiklikləridir. Deformasiyalar təbii və ya mexaniki proseslər nəticəsində baş verə bilər və bəzən materialların davamlılıq analizində vacib rol oynayır. Deformasiyalar ümumiyyətlə üç əsas kateqoriyaya ayrılır: elastik, plastik və qırılma.

1. Elastik Deformasiyalar

Elastik deformasiyalar, tətbiq olunan qüvvə götürüldükdən sonra cismin əvvəlki formasına qayıtması ilə xarakterizə olunur. Bu cür deformasiyalar müvəqqəti olur və cismin strukturunda qalıcı dəyişikliklərə səbəb olmaz. Hooke qanunu ilə təsvir olunan elastik deformasiyalar, materialın elastik sərhədini aşmadığı təqdirdə meydana gəlir.

• Əlamətləri: Elastik modullar (Young modulu) ilə müəyyən edilir.
• Nümunələr: Sıxılmış və ya gərilmiş metal tellər.

2. Plastik Deformasiyalar

Plastik deformasiyalar, cismin strukturunda qalıcı dəyişikliklər yaradır və tətbiq olunan qüvvənin uzun müddət təsiri ilə baş verir. Plastik deformasiyalar, materialın elastik sərhədini keçdiyi zaman ortaya çıxır və nəticədə materialın ölçüsü və forması dəyişir.

• Əlamətləri: Qalıcı dəyişikliklər, materialın strukturunda sınıqlar və çatlar meydana gəlməsi.
• Nümunələr: Metalın döyməsi və ya betondan parçaların kəsilməsi.

3. Qırılma

Qırılma, materialın davamlılıq sərhədini keçməsi və nəticədə parçalanması ilə baş verir. Qırılma, materialın müəyyən bir nöqtəsində, xüsusən də çat və ya zədələr olduğu zaman baş verir. Bu, materialın sonsuz stressə davam gətirə bilməməsi nəticəsində baş verir.

• Əlamətləri: Çatlamalar, dağılmalar, materialın tam şəkildə bölünməsi.
• Nümunələr: Metal plitələrin qırılması və ya şüşənin sındırılması.

Deformasiyaların növləri:

Deformasiyaların bir neçə növü var ki, bunlar həm materialın xarakteristikasına, həm də tətbiq olunan qüvvənin növünə görə dəyişir. Bunlara daxildir:

1. Uzunlamasına Deformasiyalar: Materialın uzunluğunun dəyişməsi.
   • Məsələn, bir metal telin uzanması və ya sıxılması.
2. Eninə Deformasiyalar: Materialın eninin dəyişməsi.
   • Məsələn, bir metalın sıxılaraq eninin azalması.
3. Bükülmə (Flexural Deformation): Cism üzərindəki qüvvə nəticəsində onun bükülməsi.
   • Məsələn, bir lövhənin və ya taxtanın bükülməsi.
4. Dönmə (Torsional Deformation): Cism üzərindəki moment təsiri nəticəsində onun dönməsi.
   • Məsələn, metalın bükülməsi və ya dəyirmanın döndürülməsi.
5. Qayma (Shear Deformation): Materialın bir hissəsinin digər hissəsinə nisbətən hərəkət etməsi.
   • Məsələn, cisimlər arasında sürtünmə qüvvəsi təsiri ilə yaranan deformasiyalar.

Deformasiyaların təhlili

Deformasiyaların təhlili mühəndislikdə və materialşünaslıqda mühüm rol oynayır. Bu təhlillər materialların davamlılıq və gücünü qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bir çox zaman, bu təhlillər aşağıdakı vasitələrlə həyata keçirilir:

• Stress-deformasiya əyriləri: Materialın hərəkətinin analizinə kömək edir.
• Fiziki testlər: Cisimlər üzərindəki real təcrübələrdən istifadə edərək, deformasiyaların ölçülməsi.
• Kompyuter modelleməsi: Finite element analizi (FEA) kimi proqramlarla simulyasiya etmək.

Deformasiyaların baş verməsi, xüsusilə mühəndislik strukturlarında ciddi nəticələrə səbəb ola bilər, buna görə də bu proseslərin əvvəlcədən başa düşülməsi və qarşısının alınması vacibdir.

Ayaq Deformasiyaları

Ayaq deformasiyaları, ayaq sümükləri, vətərlər, bağlar və əzələlərdə baş verən struktur və funksional dəyişikliklər nəticəsində yaranan pozğunluqlardır. Bu deformasiyalar anadangəlmə və ya sonradan qazanılmış ola bilər. Ayaq deformasiyaları düzgün müalicə olunmazsa, gəzinti pozğunluqlarına, ağrılara və hətta digər dayaq-hərəkət sisteminə təsir edən problemlərə səbəb ola bilər.

Ayaq Deformasiyalarının Əsas Növləri

1. Düzdabanlıq (Peyzoplanus / Pes Planus)

Düzdabanlıq ayaq tağının (arkasının) çökməsi nəticəsində ayağın iç tərəfinin yerə tam oturması ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyət həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə rast gəlinir.

• Səbəbləri:
  • Anadangəlmə skelet quruluşu
  • Əzələ vətər zəifliyi
  • Artroz və ya revmatizm xəstəlikləri
  • Uzun müddət ayaq üstə dayanmaq və ya həddindən artıq çəki
• Əlamətləri:
  • Ayaq və topuq ağrısı
  • Sürətli yorğunluq
  • Gəzinti zamanı balanssızlıq
• Müalicəsi:
  • Ortopedik ayaqqabılar və içliklər
  • Fizioterapiya və xüsusi idman hərəkətləri
  • Lazım gələrsə, cərrahi müdaxilə

2. Çəplik (Clubfoot – Pes Equinovarus)

Çəplik (clubfoot) anadangəlmə ayaq deformasiyalarından biridir və körpənin ayaqlarının içəriyə və ya aşağıya doğru əyilməsi ilə müşayiət olunur. Bu hal daha çox oğlan uşaqlarında rast gəlinir.

• Səbəbləri:
  • Anadangəlmə skelet və əzələ inkişaf qüsurları
  • Genetik faktorlar
• Əlamətləri:
  • Ayağın içəriyə və ya aşağıya doğru dönməsi
  • Gəzinti çətinlikləri və balans pozğunluğu
• Müalicəsi:
  • Gipsləmə (Ponseti metodu)
  • Fizioterapiya və masaj
  • Ağır hallarda cərrahi müdaxilə

3. Halluks Valqus (Baş Barmağın Deformasiyası)

Halluks Valqus ayaq baş barmağının (böyük barmaq) içəriyə doğru əyilməsi və oynaqda sümük çıxıntısının əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur.

• Səbəbləri:
  • Sıx və dar ayaqqabı geyinmək
  • Genetik meyillilik
  • Uzun müddət ayaq üstə dayanmaq
  • Revmatizmal xəstəliklər
• Əlamətləri:
  • Baş barmaq nahiyəsində ağrı və qızartı
  • Gəzinti zamanı narahatlıq və balanssızlıq
  • Ayaqqabı geyinərkən diskomfort hissi
• Müalicəsi:
  • Ortopedik ayaqqabılar və içliklər
  • Ayaq idmanları və masaj
  • Çox irəliləmiş hallarda cərrahiyyə

4. Çəkic Barmaq Deformasiyası (Hammer Toe)

Bu deformasiya barmaqların orta hissəsinin yuxarıya doğru əyilməsi və oynaqlarda sərtlik yaranması ilə xarakterizə olunur.

• Səbəbləri:
  • Dar və yüksək dabanlı ayaqqabılar
  • Əzələ və vətər zəifliyi
  • Revmatizm və ya diabet
• Əlamətləri:
  • Barmaqlarda sərtlik və ağrı
  • Gəzinti zamanı çətinlik
  • Barmaqlarda qabarlar və dəridə qızartı
• Müalicəsi:
  • Ortopedik ayaqqabılar
  • Fizioterapiya və xüsusi hərəkətlər
  • Cərrahiyyə (irəliləmiş hallarda)

5. Topuq Diktəsi (Haglund Deforması)

Bu deformasiya topuq sümüyünün arxa hissəsində sümük çıxıntısının yaranması ilə meydana gəlir.

• Səbəbləri:
  • Düzdabanlıq və ya yüksək ayaq tağı
  • Sərt və düzgün olmayan ayaqqabılar
  • Uzun müddət idman fəaliyyəti ilə məşğul olmaq
• Əlamətləri:
  • Topuq nahiyəsində şişkinlik və ağrı
  • Dəridə qızartı və həssaslıq
  • Ayaqqabı geyindikdə narahatlıq
• Müalicəsi:
  • Ayaqqabı dəyişmək və ortopedik içliklər
  • Soyuq kompres və dərman müalicəsi
  • İrəliləmiş hallarda cərrahiyyə

Ayaq Deformasiyalarının Qarşısını Necə Almaq Olar?

Ayaq deformasiyalarının qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər görülə bilər:

✅ Rahat və ortopedik ayaqqabı geyinmək
✅ Ayaq məşqləri və idman hərəkətləri etmək
✅ Uzun müddət ayaq üstə qalmamaq
✅ Çəkini normada saxlamaq
✅ Fizioterapevt və ortoped həkimin məsləhətlərinə əməl etmək

Ayaq deformasiyaları erkən mərhələdə aşkarlanarsa, müalicə daha effektiv olur. Buna görə də, hər hansı bir narahatlıq və ya deformasiya əlaməti hiss etdikdə mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır.