Onurğa disk yırtıqları (prolapsus disci) müxtəlif növlərə bölünür. Bu təsnifat yırtığın inkişaf mərhələsinə, anatomik yerləşməsinə və ya sinir toxumalarına təsir dərəcəsinə əsaslanır. Aşağıda yırtıq növləri ətraflı izah olunur:

1. İnkişaf mərhələsinə görə yırtıq növləri

Disk yırtığı zamanla mərhələli şəkildə inkişaf edir. Hər mərhələ fərqli xüsusiyyətlərə malikdir:

a) Protruzia (çıxıntı)

• Disk materialının fibroz halqa daxilində yer dəyişməsi və çıxıntı yaratması.
• Bu mərhələdə fibroz halqa bütövdür, amma zəifləyib.
• Yüngül ağrı və narahatlıq hiss edilə bilər.

b) Ekstruziya (tam yırtıq)

• Fibroz halqanın qırılması və nüvə pulpozunun fəqərəarası diskdən kənara çıxması.
• Güclü ağrılar, sinir sıxılması və radikulopatiya əlamətləri yaranır.

c) Sekvestrasiya

• Nüvə pulpozunun tamamilə diskin əsas hissəsindən qopması və onurğa kanalında sərbəst hərəkət etməsi.
• Nevroloji problemlər, o cümlədən keylik, zəiflik və bəzən sidik/nəcis idarəsində çətinliklər yarada bilər.

2. Anatomik yerləşməsinə görə yırtıq növləri

Disk yırtığı onurğa kanalında yerləşdiyi yerə əsasən təsnif edilir:

a) Mərkəzi (medial yırtıq)

• Disk materialı onurğa kanalının mərkəzinə doğru çıxır.
• Onurğa beyni və ya cauda equina sinirlərinə təzyiq edə bilər.
• Cauda equina sindromu yarandıqda təcili cərrahiyyə tələb olunur.

b) Lateral (yan yırtıq)

• Disk materialı onurğa kanalının yanına doğru çıxır.
• Sinir köklərinə təzyiq göstərir və radikulopatiyaya səbəb olur.

c) Foraminal yırtıq

• Disk materialı fəqərə çıxıntıları arasındakı sinir yollarına doğru irəliləyir.
• Güclü ağrılara və sinir kökünün sıxılmasına səbəb olur.

d) Paramedian yırtıq

• Disk materialı onurğa kanalının mərkəz və yan bölgələri arasında yerləşir.
• Sinir köklərinə və ya onurğa beyninə təsir göstərə bilər.

e) Ekstraforaminal yırtıq

• Disk materialı sinir çıxış deliklərindən kənara doğru irəliləyir.
• Nadir, amma ağrılı formadır.

3. Sinir toxumasına təsirinə görə yırtıq növləri

Disk yırtığının sinirlərə və onurğa beyninə təsir dərəcəsinə əsaslanır:

a) Kompressiya (sinir sıxılması)

• Disk materialı yaxınlıqdakı sinirlərə təzyiq göstərir.
• Nevroloji simptomlarla müşayiət olunur: ağrı, uyuşma, zəiflik.

b) Non-kompressiv (sinirsiz)

• Disk materialı sinirlərə birbaşa təzyiq göstərmir, amma kimyəvi təsirlər nəticəsində ağrıya səbəb ola bilər.

4. Kliniki təsnifat

a) Simptomatik yırtıq

• Ağrı, nevroloji əlamətlər və hərəkət məhdudluğu ilə müşayiət olunur.

b) Asimptomatik yırtıq

• Disk yırtığı olsa da, heç bir ağrı və ya narahatlıq yaratmır. Bu hallar təsadüfən MRT zamanı aşkarlanır.

5. Yerləşmə bölgəsinə görə

a) Boyun yırtığı (servikal disk yırtığı)

• Boyun nahiyəsində baş verir.
• Boyundan qollara yayılan ağrı və uyuşma ilə xarakterizə olunur.

b) Sinə yırtığı (torakal disk yırtığı)

• Nadir rast gəlinir.
• Sinə və kürək nahiyəsində ağrıya səbəb ola bilər.

c) Bel yırtığı (lumbal disk yırtığı)

• Ən çox rast gəlinən yırtıq növüdür.
• Ayaqlara yayılan ağrılar (işias) və bel ağrısı ilə müşayiət olunur.

d) Sakral yırtıq

• Ən aşağı onurğa nahiyəsində baş verir.
• Sidik/nəcis problemləri və ayaq ağrıları ilə müşayiət edilə bilər.

Bu təsnifatlar yırtığın diaqnozu və müalicəsinin düzgün planlaşdırılması üçün istifadə olunur. Müalicə növü yırtığın növü, ölçüsü və xəstənin ümumi vəziyyətinə əsasən seçilir.

Sekvestrə olmuş yırtıq

Sekvestrə olmuş yırtıq (prolapsus disci sekvestrata) bel fəqərələrinin arasında yerləşən diskdə baş verən ciddi degenerativ bir vəziyyətdir. Bu zaman fəqərəarası diskin bir hissəsi (nüvə pulpozu) qoparaq öz yerindən ayrılır və sərbəst şəkildə onurğa kanalına daxil olur. Bu proses ciddi nevroloji problemlərə və güclü ağrılara səbəb ola bilər.

Sekvestrə olmuş yırtığın inkişaf mərhələləri:

1. Disk degenerasiyası: Fəqərəarası diskin su itkisi və elastikliyini itirməsi nəticəsində struktur zəifləyir.
2. Protruzia (çıxıntı): Diskin fibroz halqasının zəifləməsi ilə onun içindəki jeləbənzər maddə (nüvə pulpozu) çıxıntı yaradır.
3. Ekstruziya (yırtıq): Fibroz halqanın qırılması nəticəsində nüvə pulpozu diskin xaricinə çıxır.
4. Sekvestrasiya: Disk materialının ayrılan hissəsi fəqərəarası diskdən tamamilə qoparaq onurğa kanalında sərbəst şəkildə yerləşir.

Sekvestrə olmuş yırtığın əlamətləri:

• Kəskin ağrılar: Bel nahiyəsində və ya ayaqlarda kəskin və dözülməz ağrılar.
• Nevroloji simptomlar: Zəiflik, uyuşma və ya keyləşmə, xüsusilə sinirlərin təzyiqə məruz qalması səbəbilə.
• Radikulopatiya: Sinir kökcüklərinin sıxılması nəticəsində ayaqlara yayılan ağrılar.
• Hərəkət məhdudiyyəti: Hərəkət zamanı ağrıların artması.
• Sidik və nəcisin idarə olunmasında problemlər: Sekvestrə olmuş disk onurğa beyninə və ya cauda equina sinirlərinə təzyiq göstərdikdə bu əlamətlər ortaya çıxa bilər. Bu, təcili tibbi müdaxilə tələb edir (cauda equina sindromu).

Sekvestrə olmuş yırtığın yaranma səbəbləri:

• Uzunmüddətli ağır fiziki işlər.
• Səhv oturma vərdişləri və duruş pozuntuları.
• Genetik meyillilik və yaşla əlaqədar degenerasiya.
• Travmalar və qəzalardan sonra baş verən disk zədələnmələri.

Diaqnostika:

Sekvestrə olmuş yırtığın diaqnostikası üçün aşağıdakı üsullar istifadə olunur:

• MRT (Maqnit Rezonans Tomoqrafiya): Disk materialının yerini və onurğa kanalına təsirini müəyyən etmək üçün əsas üsuldur.
• KT (Kompüter Tomoqrafiyası): Sümük strukturlarını qiymətləndirmək üçün faydalıdır.
• EMQ (Elektromioqrafiya): Sinirlərin funksiyasını yoxlamaq üçün istifadə olunur.

Müalicə üsulları:

1. Konservativ müalicə (yüngül və orta hallar üçün):
   • Fiziki terapiya: Bel və qarın əzələlərini gücləndirən məşqlər.
   • Dərmanlar: Ağrıkəsicilər, iltihabəleyhinə preparatlar və əzələ spazmlarını aradan qaldıran dərmanlar.
   • Epidural steroid inyeksiyaları: Ağrını və iltihabı azaltmaq üçün.
2. Cərrahi müalicə:
   • Mikrodisektomiya: Ayrılmış disk parçalarını çıxarmaq üçün minimal invaziv üsul.
   • Laminektomiya: Fəqərə kanalında təzyiqi azaltmaq üçün istifadə olunan daha geniş prosedur.
   • Endoskopik cərrahiyyə: Kiçik kəsiklərlə həyata keçirilən müasir üsul.

Proqnoz və profilaktika:

• Müalicədən sonra xəstələrin əksəriyyətində əlamətlərin yaxşılaşması mümkündür.
• Təkrar yırtıqların qarşısını almaq üçün düzgün duruş, fiziki aktivlik və bel əzələlərini gücləndirən məşqlər vacibdir.

Sekvestrə olmuş yırtıq ciddi bir vəziyyətdir və vaxtında tibbi müdaxilə tələb edir. Əgər nevroloji əlamətlər və ya dözülməz ağrılar varsa, dərhal həkimə müraciət etmək tövsiyə olunur.